Dünya Sağlık Örgütü’nün önerdiği ve bu alanda çalışan pek çok araştırmacının benimsediği tanıma göre zeka bölümü (IQ) çeşitli ölçeklerde sürekli olarak normların üzerinde ve kendi yaşıtlarından rastgele seçilmiş bir kümenin %98’inden üstün olanlara üstün zekalı denir.
Üstün yetenekli ise zeka bölümü sürekli olarak normların üzerinde olup güzel sanatlar, matematik ve teknik gibi alanlarda yaşıtlarından belirgin ölçüde üstün olanlara verilen addır.
Webb, Gore, Amend ve DeVries (2007) üstün yeteneğe sahip olan çocukların genel özelliklerini sıralamıştır;
- Bebeklik gibi erken bir dönemde başlamış olan olağan dışı dikkatlilik
- Hızlı öğrenme ve hızla düşünce oluşturabilme yeteneği
- Fazla miktarda bilgi hatırlayabilme, çok iyi hafıza yeteneği
- Yaşına göre çok geniş bir kelime dağarcığı ve karmaşık cümle kullanımı
- Kelime nüanslarını, soyut düşünce ve metaforları ileri düzeyde kavrayabilme
- Sayılar ve bilmeceler içeren problemleri çözmekten zevk alma
- Okul öncesinde büyük ölçüde kendi kendine öğrenilen okuma ve yazma (Ancak artan uyarıcı sayısı ve daha bilinçli ebeveynlik sayesinde çocukların daha kolay bu aşamaya geldiğini göz önünde bulundurmak gerekli)
- Olağandışı duygusal derinlik, yoğun duygular ve tepkiler, aşırı duyarlılık
- Soyut, karmaşık, mantıksal ve öngörülü düşünme yetisi
- Erken yaşlarda beliren idealist yaklaşımlar ve adalet duygusu
- Sosyal, politik konular ve haksızlıklar ile ilgili duyarlılık
- Uzun dikkat süreleri, yoğun odaklanma ve tutarlı kararlılık (Sadece video oyunlarına olan ilgiden bahsetmiyoruz:))
- Kendi düşüncelerinde kaybolma, hayallere dalma
- Kendisinin veya başkalarının yetersizlikleri veya yavaşlıkları ile ilgili sabırsızlık
- Temel becerileri daha hızlı ve daha az tekrar ile öğrenebilme
- Öğretilenin ötesine geçerek araştırıcı sorular sorma
- Geniş ilgi alanları (Bazen bu yalnızca bir alana çok derin ilgi olarak da görülebilir)
- Çok gelişmiş bir merak duygusu, sonu gelmeyen sorular sorma
- Deneyselliğe ve birçok şeyi normalden farklı biçimlerde yapmaya duyulan ilgi
- Fikirleri veya diğer şeyleri alışılmadık veya kolayca görülmeyecek biçimlerde birleştirme)
- Keskin ve bazen alışılmadık espri anlayışı, özellikle kelime oyunlarına ilgi
- İnsanları ve eşyaları karmaşık oyunlar ve senaryolar ile organize etme isteği
Üstün yetenekli çocuklar, özel akademik alanlarda veya zeka, düş gücü, sanat becerisi ve liderlik kapasitesi yönüyle yaşıtlarına göre üst düzeyde performans gösterebilme potansiyeline sahiptirler.
Renzulli, üstün yeteneği oluşturan iç içe geçmiş üç belirgin özellikten söz etmektedir. Bu özellikler “ortalamanın üstünde kabiliyet” (above avarage ability), “yaratıcılık” (creativity) ve “göreve adanmışlık” (task commitment) olarak belirlenmiştir Üstün nitelikli bireyler bu üç özelliği barındıran veya bu üç özelliğe sahip olabilecek ve bu özellikleri potansiyel olarak faydalı bir alana uygulayabilecek kişilerdir (Renzulli, 1998). Genel yargının aksine üstün yetenekli kabul edilebilmek için sadece zeka testlerinden yüksek puanlar almanın yanı sıra bu özelliklerin üçünün de bulunması gerekmektedir.
Üstün yetenekli olmanın getirdiği avantajların yanında, iyi yönlendirilemediği zaman bazı dezavantajları da yaşaması muhtemeldir;
Anlaşılamama ve dışlanma duygusu. Akranlarına göre daha farklı düşünen çocukların, sosyal becerilerinin desteklenmesi kendilerine daha iyi ve anlaşılır şekilde ifade etmelerine yardımcı olabilir.
Ben mükemmelim önyargısı. Bazen anne-babalar tarafından da desteklenen bu yargı çocuğun iyi olduğu alanlara odaklanarak kendisini gelişime kapatmasına neden olabilir.
Yüksek beklentiler. Evet, üstün yetenekli olmak farklı açılardan bakabilmesine olanak sağlayan bir durum ancak her çocuk kendi gelişimi içinde değerlendirilmelidir. Kendilerine yöneltilen beklenti dolu bakışların altında ezilmelerine izin verilmemesi önemlidir.
Kaynakça:
Renzulli, Joseph S.; Three-Ring Conception of Giftedness (1998).
Webb, J.T., Gore, J.L., Amend, E.R. ve DeVries, A. (2007). A Parent’s Guide to Gifted Children. Scottsdale, AZ: Great Potential Press.